De brieven van Aagje Luijtsen - Oudheidkamer Texel

De geschiedenis van de VOC (1602-1795) wordt voornamelijk verteld vanuit de mannen die op de schepen voeren. De verhalen gaan over zeelui die soms jaren onderweg waren naar de Oost om specerijen te bemachtigen. Dit klopt ook wel, maar is niet het hele verhaal. Er waren ook achterblijvers: familie en vrienden wiens verhaal werd vergeten.

Toen historicus Perry Moree eind jaren ’90 voor onderzoek in The National Archives van Engeland was, vond hij een aantal brieven van de Texelse Aagje Luijtsen. Deze brieven laten een andere kant van het zeevarend bestaan zien. De brieven gaan in op de eenzaamheid die ze voelde als haar man, Harmanus Kikkert, op zee was. Ook gaan ze in op momenten die Harmanus miste: de geboorte van twee zoons, waarvan er één al snel overleed, en een ziekte waar Aagje waarschijnlijk aan leed.

Deze brieven tonen op verschillende manieren een nog nooit eerder gezien perspectief. De brieven gezamenlijk zijn een uniek Texels voorbeeld van correspondentie van het thuisfront naar een zeeman, maar nog specialer is het dat ze zijn geschreven door een gewone Texelse huisvrouw.

Klik op de onderstaande tentoonstelling om Aagje’s verhaal te beleven!

De Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) was een onderneming die zich bezighield met handel tussen de Nederlandse Republiek en Azië. Dit ging gepaard met machtsvertoon, geweld en slavernij, om zo een handelsmonopolie in Zuidoost-Azië te creëren. Hierdoor had de Nederlandse Republiek een sterke machtspositie vanaf de zeventiende eeuw, zowel in Zuidoost-Azië als in Europa.
De Reede van Texel was een beschutte ankerplaats aan de oostzijde van Texel, pal naast de vaargeulen van het Marsdiep en de Texelstroom. Sinds de zestiende eeuw was dit een onmisbaar logistiek knooppunt voor Nederlandse koopvaardij en scheepvaart – waaronder de VOC. Dankzij de immense vraag naar bevoorrading, water en bemanning was het een bron van welvaart en werkgelegenheid voor het eiland. Meer dan 2500 VOC-schepen, met 600,000 zielen aan boord, begonnen hun Oost-Indische reis vanaf Texel.
De zeelieden aan boord van de VOC-schepen hadden natuurlijk ook familie, maar die gingen niet mee naar de Oost. De reizen duurden lang, en het was onzeker of men elkaar weer zou zien. Het sterftecijfer voor deze reizen lag bovendien hoog: ongeveer een kwart van de bemanning zou de heen- of terugreis niet overleven. Daarnaast was het grootste deel van de bemanning vaak vijf jaar of langer weg van huis. In die tijd was communicatie met het thuisfront nauwelijks mogelijk.
Er werden wel brieven geschreven, maar de VOC ontmoedigde dat. Formeel moest al het postverkeer via officiële VOC-kanalen lopen, zodat gevoelige informatie gecensureerd kon worden. Om dit te omzeilen gaven veel mensen hun brieven mee aan de bemanning van andere schepen die dezelfde kant op voeren, vaak tegen betaling of met belofte van wederdienst. Dit was echter geen garantie dat de brief aan zou komen: de drager kon overlijden of betrapt worden.
Eén van deze brievenschrijfsters was Aagje Luijtsen, en vrouw uit een voorname Texelse familie. Zij was getrouwd met Harmanus Kikkert, die verschillende functies bij de VOC bekleedde. Haar brieven gingen voornamelijk over alledaagse zaken op Texel. Zo schreef ze over gesprekken met haar schoonzussen, en de geboortes van haar zoons. Deze brieven waren vaak volgestouwd met koosnaampjes: bijna in elke zin spreekt Aagje haar man aan als “mijn lief”. Er zijn negentien van haar brieven bewaard gebleven.
De eerste drie brieven schreef Aagje terwijl Harmanus’s schip “De Ganges” op de Reede van Texel lag. Hierin wordt duidelijk dat Harmanus op het schip verblijft, ook al is hij slechts enkele kilometers van hun huis in Den Burg. Aagje schrijft hierover in de eerste brief: “[…] Maar ik hoop dat gij eens op komt dat wij dan nog eens lekker slaapen sellen […]”.
De vierde brief is de eerste brief sinds dat Harmanus vertrokken is naar de Oost. Er is bijna een jaar verstreken sinds de vorige brief. Aagje voelt zich eenzaam en zegt niet naar een portret van Harmanus te kunnen kijken zonder dat de tranen in haar ogen schieten. Ook is inmiddels hun eerste kind geboren: Lammert. “[…] als ik voor uw potret gaan staan en zeg: ‘Dat is uw lieve vaader, Laammert Kikkert.’ Dan begint hij te laggen en guuzen en steekt zijn lieve handijes na uw uijt […]”.
In de zevende brief uit Aagje nogmaals haar eenzaamheid, en geeft ze een blik in haar gedachten: ze fantaseert over Harmanus. “Als ik nu saavons zoo alleen zit te koffe drinken, dan denk ik meenig maal: was mijn lieve man hier eens. Ja dan kan ik mij somtijs verbeelde, dat gij bij mij sit en plaagt mij wat. Dan moet ik om mij selver laggen, dat ik sulke gedagten heb.”
Nadat Harmanus van zijn reis teruggekomen was, is hij ongeveer een jaar thuis in Den Burg geweest. Daarna ging hij op het schip De Parel richting China. Tijdens deze reis was Lammert wat ouder geworden, en ‘schreef’ hij zelf een berichtje aan zijn vader, dat samen met één van de brieven van Aagje werd verstuurd. Het briefje bestaat uit een aantal cirkels getekend op een klein strookje papier, want Lammert kon nog niet schrijven.
Brief zestien geeft een dubbel gevoel: het eerste bericht is dat Aagje “van een welgeschaapen zoon verlost” is. Hun tweede zoon, Klaas Kikkert, was geboren. Daarna schrijft ze over problemen die ze heeft met borstvoeding, omdat er in één borst een grote knobbel zit, waarvan een arts gezegd had dat het mogelijk kanker was. In brief zeventien heeft ze het er nog kort over: de knobbel was kleiner geworden.
Slecht nieuws: in de negentiende brief schrijft Aagje dat Klaas is gestorven, zeven maanden na zijn geboorte. Hij kreeg de kinderpokken en zat van top tot teen onder. Daaraan is hij overleden. Dit is een korte brief, waarin Aagje zegt troosteloos te zijn. Inderdaad: als je naar de brief kijkt zie je verschillende plekken waar tranen de inkt hebben doen uitlopen. Voor Harmanus moet dit ook vreselijk zijn geweest: deze brief kwam tegelijkertijd aan met de aankondiging van de geboorte. Dit is ook de laatste brief die bewaard is gebleven.
Op 21 juli 1781, enkele maanden nadat Harmanus de laatste brieven van Aagje had gekregen, werd zijn schip, De Parel, in de Zuid-Afrikaanse Saldanhabaai aangevallen door de Engelsen, nadat de Vierde Engelse Zeeoorlog was uitgebroken. De Parel werd overmeesterd, en het schip inclusief buit werd als prijs mee naar Engeland genomen. Hier zaten ook Aagje’s brieven bij, die tot op de dag van vandaag in het Engelse Nationaal Archief te vinden zijn.
Na Harmanus’ thuiskomst van de ramp in de Saldanhabaai heeft hij nog twee reizen gemaakt voor de VOC. Daarna is hij op het eiland gebleven en heeft hij nog enkele maatschappelijke functies bekleed op Texel. Aagje stierf uiteindelijk in 1797, waarna Harmanus hertrouwde en zelf stierf in 1806. Hun verhaal is bijzonder, maar niet het enige. Er zijn veel meer brieven bewaard gebleven, maar de brieven van Aagje schetsen een uitzonderlijk en gedetailleerd beeld van hoe haar leven als thuisblijver eruitzag.
-
-